موزه در مسير تکامل خود از زمان پيدايش تغييرات بسياري داشته و نقش ها و کارکردهاي تازه اي به خود گرفته است، تا جايي که امروزه موزه مجموعه اي از تمامي نقش ها و کارکردها است. اکنون موزه ها به اهدافي چون سرگرمي، برقراري ارتباط، آموزش جامعه، پژوهش در حوزه هاي ميراث طبيعي، فرهنگي و علمي و حتي فراتر از اينها به اهداف اجتماعي همچون همنوايي و پيشرفت جوامع مي انديشند. اينگونه است که موزه ها پديده اي اجتماعي محسوب مي شوند و بخشي از جامعه امروز به شمار مي روند؛ از اينرو موزه ها در امروز جاري هستند و براي امروز تلاش مي کنند، اگرچه روي در ديروز و فردا دارند، اما آنها وظيفه دارند به امروز جامعه خدمت برسانند. از همين منظر است که موزهها سعي مي کنند تا روش هاي بيشتر و متنوع تري را براي جذب و درگير کردن مخاطبان  به کار بگيرند. از منظري ديگر همين بهره مندي امروزي جامعه است که موزه را در رابطه اي تنگاتنگ با گردشگري قرار مي دهد. رابطه گردشگري و موزه رابطه اي دو سويه است که تحولات هر يک بر ديگري اثر مي گذارد.

اما امروزه موزه در مفهوم اجتماعي خود ديگر محدود به اشيا، نگهداري و يا نمايش آنها نيست، بلکه مرکزي اجتماعي -  فرهنگي است که فعاليت هاي گوناگوني را به انجام مي رساند؛ انواع فعاليت هاي فرهنگي که بستري براي خلاقيت در موزه، تحقق اهداف آن و جامعه است. از همين رو است که امروزه شاهد اجراي برنامه هاي فرهنگي و هنري گوناگون و خلاقيت محور در موزه ها هستيم.

  

رابطه موزه، خلاقيت و گردشگري

با توجه به آنچه که در همين مقدمه اجمالي آمد مي توان رابطه موزه، خلاقيت و گردشگري را به دو بخش تقسيم کرد: بخش نخست نوآوري در ايجاد موزه ها است؛ اينکه امروزه ديگر کارکرد موزه ها نه تنها به روايت رويدادهاي تاريخي و باستانشناسي محدود نشده، بلکه به سالن هاي نمايش و ويترين هاي نگهدارنده آثار نيز محدود نمي شود. در دوره کنوني حوزه موضوعي موزه ها آنقدر گسترش يافته است که براي هر موضوعي مي توان به ايجاد موزه پرداخت، چراکه ديگر موزه ها محدود به ميراث مادي بشر نيستند بلکه تا هر جا که انديشه و دانش بشري پيش رفته امکان ايجاد موزه نيز فراهم شده است؛ به عنوان نمونه امروزه براي يک رمان، انواع توالت، يک حادثه تاريخي و يا داستان يک شهر نيز موزه ساخته مي شود. اين در حالي است که به نظر مي آيد موزه هاي کشور ما هنوز در همان منظر و شکل ديرينه موزه ها مانده اند و تنها به مجموعه اي از آثار مي انديشند و هنوز بر مبناي هويت مجموعه ها و يا هويت سازمان هاي پديدآورشان جان مي گيرند؛ اين در حالي است که ايران ما سرشار از انواع پديدهه اي فرهنگي مانند آداب و رسوم، صنايع دستي، سوغات، پوشاک، خوراک هاي محلي، موسيقي و بسياري جنبه هاي فرهنگي و يا اقليمي گوناگون است که هريک از آنها ميتواند منبع الهامي براي پديدآمدن يک موزه باشد. کشوري که شهره به ادبيات و هنر است، آيا نبايد براي هر يک از مشاهير ادبي و هنرياش موزهاي داشته باشد؟ اکنون در ايران شاهد چند خانه - موزه براي مشاهير ادبي و هنري هستيم و آيا اين تعداد همسان با سابقه و قابليت ميراث ادبي و هنري ايران حتي در دوره معاصرش است؟ تصور کنيد اگر هر موضوع ريز فرهنگي مانند يک آيين و يا خوراکي و يا تنوع قومي و اقليمي ايران، محور ايجاد يک موزه باشد، چه ميزان بستر خلاقيت موضوعي وجود دارد؟

«موزه ميراث روستايي گيلان» نمونه قابل توجه از خلاقيت موضوعي در موزه ها است که از مرز اشيا عبور کرده و به خانه هاي روستايي گيلان به مثابه مجموعه اي از آثار نگريسته است. «اکونوموزه بانو حياتي کرمان» که مشاغل سنتي را موضوع خود قرار داده است نمونه اي ديگر از خلاقيت موضوعي است که هنروران زنده و تبحرشان را موضوع خود قرار داده است؛ از اين رو ميتوان گفت که خلاقيت در ايجاد موزه ها تنها محدود به انتخاب موضوع نيست. 

فرصتسازي موزهها براي گردشگري

امروزه شاهد شکل گيري انواع گوناگوني از موزه ها هستيم. اکوموزه ها، سايت موزه ها، موزه هاي سيار، موزه هاي باز و موزه هاي بدون شي از انواع موزه هايي هستند که از قالب هاي مرسوم موزه عبور کرده و سبب جذابيت بيشتر اين پديده شده اند. 

موزه ها چنانچه بتوانند نقش خود را در فرايند گردشگري به درستي ايفا کنند از فرصت هاي اين صنعت به شمار مي روند؛ اينکه بتوانند به مثابه يک مقصد گردشگري شناخته شوند و لذت و خدمات لازم را به گردشگران عرضه کنند. افزايش موزه هاي متنوع از منظر موضوعي و يا از منظر شکلي سبب مي شود که فرصت هاي بيشتري در حوزه گردشگري ايجاد شود. برخي از شهرهاي دنيا با نام موزه هايشان شناخته مي شوند و حتي اين موزه ها سبب رونق گردشگري در اين شهرها شده اند؛ اما آيا موزه اي در ايران سراغ داريم که سبب شهرت و اعتبار شهري  شده باشد؟ ميتوان اين سوال را به گونه اي ديگر هم طرح کرد که آيا موزه اي سراغ داريم که تعطيلي يا نبودش به گردشگري يک شهر آسيب برساند؟

اگرچه خلاقيت موضوعي يا خلاقيت در نوع موزه ها مي تواند سبب پيدايش موزه هاي متنوع در مجموعه موزه هاي کشور شود اما اين نوع خلاقيت جاري و پايدار نيست، چراکه پس از پيدايش هر موزه ديگر خلاقيت آن موضوعيت ندارد. موزه هايي که بر اساس يک خلاقيت موضوعي و يا گونه اي پديد آمده اند را نميتوان موزه اي خلاق تلقي کرد. خلاقيت در اين موزه ها فقط در سطح ايده اوليه است، ولي موزه هاي خلاق، خلاقيت را در سيستم و ساختار فعاليت خود بروز مي دهند. موزه هاي خلاق از يک فرصت فراتر رفته و به يک جاذبه گردشگري تبديل مي شوند.

رويداد محوري؛ رويکرد موزههاي خلاق

موزه هاي خلاق در وهله نخست موزه هايي هستند که به فعاليت و برنامه هاي متنوع تمايل نشان مي دهند. اين نوع از موزه ها به اين موضوع توجه دارند که تنها نمايش اشيا و گذاشتن آثار به همان گونه که هستند کافي نيست. موزه هاي خلاق موزه هايي پويا هستند؛ آنها باور دارند که پويايي در آثار نيست بلکه پويايي در برنامه هاي يک موزه تبلور مي يابد؛ اينگونه است که اين موزه ها به رويدادسازي رويکرد نشان مي دهند. بر همين اساس استراتژي مديريت اين گونه موزه ها رويداد محوري است.  موزه هاي رويداد محور مي دانند که يک نمايش براي هميشه کافي نيست. آنها يک پرسش را هميشه پيش روي خود قرار مي دهند که چگونه ميتوان مخاطبان را به طور متناوب به موزه کشاند؟ مخاطبي که يک بار موزه و آثارش را ديده است بهانه و دليل ديگري مي خواهد تا بار ديگر به موزه بيايد؛ از همين رو موزه ها تلاش مي  کنند تا با رويدادهاي متنوع بهانه هاي جذب و پيوستگي را در مخاطبان خود ايجاد کنند. آنها شکل خود را دگرگون نمي کنند اما از خود برنامه هاي تازه ارائه مي دهند تا به مثابه يک مرکز فرهنگي فعال برنامه هاي متنوعي را عرضه کنند. موزه هاي خلاق يا رويداد محور يک سازمان هستند نه يک ساختمان؛ اين سازمان با تفکر و فعاليتهاي خود ايجاد جذابيت ميکند.

موزه هاي خلاق از تمامي عناصر و قابليت هاي موجود براي خلاقيت استفاده مي کنند. خلاقيت اين نوع موزه ها براي برقراري ارتباطِ بيشتر، جذب و خدمات رساني به مخاطبان است. موزه هاي خلاق به يک روايت و معنا از آثارشان بسنده نمي کنند؛ آنها مدام روايت هاي تازه از آثار و مجموعه هايشان مي سازند و هر بار از سويي به اثري نگاه مي کنند؛ اينگونه است که آنها از ابزار و روش هاي گوناگون براي تجلي روايت هاي متفاوت استفاده مي کنند. 

راهنمايان خلاق

نمايشگاه مهمترين ابزار و فعاليت موزه ها است. يک موزه خلاق از انواع نمايشگاه هاي موقت بهره مي برد و سعي ميکند با ايجاد نمايشگاه هاي متنوع اعم از موضوعي و يا شيوه هاي بياني امکان عرضه گوناگون آثارش را فراهم کند. نمايشگاه ها فرصتي هستند تا آثار در مخازن موزه کمتر محبوس شوند و يا تنها از يک زاويه ديده نشوند، بلکه جنبه هاي گوناگوني از آنها ارائه شود. نمايشگاه ها موجب تنوع فضاي موزه نيز مي شوند و همين جذابيت فضايي و يا نمايش آثار کمتر ديده شده است که خود جذابيتي تازه فراهم مي آورد تا مخاطبان و گردشگران را به سوي موزه بخواند. 

هر نمايشگاه خود يک روايت است و حتي يک اثر مي تواند به تنهايي يک نمايشگاه را تشکيل دهد.1 نحوه معرفي اثر و يا روايتي که در بيان اثر و يا نقل آن ايجاد مي شود خود جنبه ديگري براي ايجاد خلاقيت در موزه است. اين روايتگري حاصل واسطه هاي بياني اعم از گرافيک موزه، خلاقيت راهنمايان موزه و يا راهنمايان تورهاي گردشگري است که ميتوانند هر بار با روايتي و يا بکارگيري شيوه هاي نمايشي امکان روايت خلاقانه و جذاب را فراهم سازند. اينگونه است که خلاقيت فراتر از شکل موزه با حضور نيروهاي انساني و افرادي چون راهنمايان گردشگري که با موزه مرتبط هستند به فضاي موزه وارد مي شود و ديگر نمي توان خلاقيت را محدود و محصور به سازمان و يا ساختمان موزه دانست.

 موزه های خلاق

موزههاي خلاق در روايت و معرفي آثار به روايتهاي انساني مانند راهنمايان بسنده نميکنند بلکه از فنآوريهاي جديد و قالبهاي هنري نيز براي روايت آثار بهره ميگيرند، از همين رو هنرهاي جديد نيز در موزههاي خلاق جايگاه ويژهاي دارند و يا ميتوان شاهد روايتهاي شنيداري و ديداري از آثار و موضوعات موزه در فضاي مجازي و رسانههاي گوناگون بود. اين روايتهاي فنآورانه امکان جذب و معرفي متنوع آثار و يا خود موزه را فراهم ميکنند.

نمونه ديگري از فعاليتهاي رويدادساز و يا خلاقانه موزههاي خلاق، طراحي و برگزاري تورهاي گوناگون در موزه است تا در زماني مشخص تجربه و رويدادي جديد در موزه شکل بگيرد و از اين طريق مخاطبان گوناگون جذب موزه شوند. برخي از موزههاي جهان برنامه تورهاي مشخصي را که از قبل تعريف شده است روي سايت خود قرار ميدهند و مخاطبان ميتوانند پيش از بازديد، اين تورها را انتخاب کنند. در کشور ما، ايران، تاکنون براي برگزاري تور در موزهها کمتر اقدام شده است.2 

از زمينه هاي ديگرِ خلاقيت در موزه توليد محصولات فرهنگي با محوريت آثار موزه است که ميتواند يک جاذبه در موزه و يا ارمغاني براي گردشگران باشد. محصولي که فرايند سفر را کامل کرده و آن را تداوم ميبخشد.

تجربه گرايي موزه هاي خلاق

امروزه مهمترين محور خلاقيت در موزه ها فعاليتهاي تعاملي است که مخاطبان را به عمل واداشته و از حضور آنها بهره ميگيرد. اين نوع فعاليتها بر تجربه مخاطبان متمرکز است. تجربههايي که ميتوانند بر اساس حواس متنوع آدمي و يا انواع گوناگون مخاطبان از کل جامعه طراحي و اجرا شوند. موزه هاي خلاق موزه هاي تجربه گرا هستند و اين رويکرد در موزه ها ميتواند به گردشگري تجربه گرا نيز ياري رساند. در اين حالت موزه مقصد نيست، بلکه يک فرايند حضور و يک مرکز پويا است که هر بار مخاطبان  و گردشگران خود را با رويداد و روايتي جديد روبرو ميکند.

1 در موزه ملک چند سالي است با ايجاد تالاري نمايشگاهي با عنوان تک اثر هر فصل به روايت يک اثر اختصاص پيدا ميکند و هر بار با شناسايي جنبه هاي گوناگون اثر، فضاي نمايشگاه همگام با سناريوي نمايشگاه چيدمان و آرايش ميشود.

2 در چند سال گذشته کتابخانه و موزه ملي ملک اقدام به برگزاري تورهاي موضوعي همانند تور حاج حسين آقا ملک، تور صحنه و پشت صحنه، تور قصه گويي براي آثار و يا تور وقف گردي کرده است.

 این مطلب در چارچوب همکاری های انسان شناسی و فرهنگ و مجله گیلگمش منتشر می شود.