شویرده آزادی – نئنگ اثر لریئغئندی سی نئنگ تانقئدی تکستی نینگ تاییارلانئش پرنسیپ لری حاقدا گۆرّونگ اتمزدن أونگورتی عومومان، تکستولوگیانئنگ،  شُول ساندا، گۆن دُوغار تکستولوگیاسی نئنگ کأبیر حوکمانی پرنسیپ لرینی یاتلاماق گرک، چونکی ادبییاتی اؤورنیش عئلمئندا بو مسله انتک دِرنگه و اؤبژکتی بُولماندی.

خوت شونگا گؤرأ – ده ،کأ حالاتدا ، تانقئدی تکست حؤکمۆنده نشیر ادیلیأن ایشلرده تکستولوگیانئگ اساسی طالاپ لاری اؤدِلمه یأر . باربُولان فاکت لار حاقدا کأبیر تکست تاییارلایجی لارئنگ اساسی تکستی سایلاپ آلماقلئعئنگ هؤتده سیندن یترلیک گلیپ بیلمأندیک لرینه شایاتلئق ادیأر . نتیجه ده شوهیلی تکست لر دینگه غُولیازمالار دان عاراپ گرافیکا سئندا گؤچۆریلن هم – ده کأبیرواریانتی گورکزیأن هیچ هیلی تانقئدی حاصییتی یُوق تکست لر بُولوپ چئقئپدپر. مونگا مئثال حُوکموٚنده  " نسیمی " آد برلن ( نکست ینگ اؤزوٚنده " رساله ی نسیمی " دیین آدبیلن گلیأر ) کیتابی گؤرکزمک بُولیار. بو کیتاپ دا اساسی ماتریالا داخئلی بُولمادئق بیت لر هم بار.

تکستولوگیانئنگ اوزوٚنه دگیشلی قادا – قانونی بار شُول قادا قانون اساسئندا کلاسیک شاهئرلارئنگ اثرلری نینگ تانقئدی تکست – ینی تاییارلاماق لئغئنگ ایکی مؤهوٚم اتاپی ائقرار ادیلیأر .

بیرینجی اتاپ دا تکستولوگ – ئنگ اساسی وظیفه سی ، بُولان همّه غُولیازمانی و یازوو چشمه سینی یوٚزه چئقارماق دان ، اوُلاری جیکمه جیک اؤورنیپ ، گُوچوٚریلیش خورونیکاسی بویونچا ترتیبه – سالماق دان، بیری بیری بیلن دنگه شدیرمک دن ، شُونونگ نتیجه سینده اساسی تکست – ینگ چشمه سینی سایلاپ آلماق دان دوریار.

ایکینجی اتاپ ساپلانئپ آلنان اساسی تکستی آنالیز اتمک دن، اُونداقی یوُیوش لاری یوٚزه چئقارماق دان، دوٚزِتمک دن، " غُوشانت لاردان " ساقلاماق ، شیله لیکده ، آوتورئنگ حاقئقی تکستینی دیکه لتمک دن عئبارات دئر. اینه ، شو ایکی ضرور اتاپی گچمزدن، شُولار دا دوش گلن قئنچئلئق لاری دُوغری چؤزمزدن، تکستولوگ حاقئقی تانقئدی تکستی اُوقئجی لارا هؤدوٚرلأپ بیلمز. مونونگ اؤزی چئلشئرئملی و خئسئردئلی ایشدیر. آصلئندا " تانقئد " سؤزونینگ اؤزی عاراپ دیلیندأکی " نقد " سؤزوندن بُولوپ ، اُونونگ آصئل مانی سی " سایلاماق ، یاغشی نی یامان دان، دُوغری نی نأ دوغرودان آراسسالاماق " دییمک دیر. شیله بُولانسُونگ، بوایشینگ جودا چئلشئرئملی و جُوغاپکأرلی دیگی أوز – اوزوندن مألیم بُولیار.

هر بیر ادبی، تاریخی یا-داعئلمی اثرینگ تانقئدی تکستی نی تاییارلاماق یالی جُوغاپکارلی وظیفه نی أوز اوٚستوٚنه آلیان آدام اُول تکست ینگ حاقئقی نوسغاسئنی یوٚزه چئقارماغا جان اتمه لی دیر.

امّا اُول أوزونینگ چئقاران نتیجه سینی غوتارنئقلی و آبسُولیوت حاقئقات حاساب ادیپ بیلمز.

اینگ سُونگقی سؤز ، اینگ سُونگقی باها برمک لیک اوُقئجی نئگ اؤز ائغتئیار ئندا غالیار .

شو اوصول دا ایش آلئپ بارماق لئغئنگ نتیجه سی کؤپلنچ شیله بُولیار:

تکستولوگ یا دا چاپا تاییارلایجی دوٚرلی واریانتلی تکست لری دگشیرمک بیلن، اُولارئنگ اساسی لارئنی سایلایار . شو چشمه لرینگ ایچینده – ده اینگ ائغتئبار لی سی اثرینگ چاپ ادیلمه گی اوٚچین اساس ادیلیپ آلئنیار، بیله کی واریانت لارئنگ تاپاوودی بولسا چئقغئت داگورکزیلیأر. شیله لیکده ، اوقئجی همّه زادا دُولی گؤز یتریپ بیلیأر شِیله ادیلنده ، گلجککی تاحقئقلایجی لارا- دا عدلمی – درنِگه و ایشینی آلئپ بارجاقلارا – دا یُول آچئق بُولیار.

امّا شویرده " اساسی تکست اوٚچین سایلانئپ آلئنیان نوسغا نأهیلی حأصیته ایه بُولمالی ؟ " دیین سُوراغ گلیپ چئقیار .

شو سُوراغی دُوغری چوزمکلیک، تکستولوگئنگ گلجک کی ایشی نینگ هیلینی کسگیت له یأر . شو یرده اؤنگونده اساسی تکست – ینگ چشمه سینی دُوغری سایلاپ آلماق لئق پروُ بلماسی اؤر بُویونا غالیار . مونونگ أوزی شاهئرئنگ ایدیا – چپرچیلیک پیکیرلرینی ، موٚمکین قادار، دُولی و دُوغری شؤهله لندیریأن تکستی سایلاپ آلماقلئغی باشارمالی دییلدیگی دیر.

اساسان ائغتئبارلی نوسغا حُوکموٚنده اینگ قادیمی تکست قابول ادیلیپ آلئنیار . امّا بو همّه حالاتدا شِیله دأل. کأبیر حالاتدا دگِرلی دلیل لرینگ بار بُولان واغتئندا مونونگ ترسینه ده بُولوپ بیلر . اگر سنه سی بُویونچا قادئمی حاساپلانیان تکست اثرینگ دُولی ماضمونی نی اؤز ایچینه آلمایان بُولسا یا- دا گؤچوٚریجی لرینگ گوٚناسی بیلن اؤزگریش لره سزه وار ادیلن بُولسا، اُول اساسی تکست اوٚچین چشمه بُولوپ بیلمر. مونونگ ترسینه ، بیری بیرینه باغلانئشئغی بُولمادئق بؤلک لردن عئبارات بُولان هم – ده  اثره داخئل سئز زاتلاری اؤوز ایچینه آلیان " دُولی " تکستی – ده اساس ادیپ آلماق دُوغری دأل . شو مسئله مئنا سئبتلی گؤرٚنوکلی ساویت گوٚندُوغاری اؤرنیجی سی و تکستولوگی م.ن عثمانووئنگ "ساویت  سایوزئندا یاقئن گوُندوغار تکستولوگیاسی و اوُنونگ اساسی پرنسیپ لری" آدلی ماقالا سئندا آیدان سؤزونی یاتلاماق یرلیک لی بُولسا گرک . اُول شِیله یازیار :

تکستولوگئنگ وظیفه سی دوٚرلی قئسئم غوُلیازما نوسفالاروان اُورتا عاصئر گؤچوٚریجی لری نینگ ایشی ضرارلی یوٚزه چئقان دوٚرلی - دوٚرلی و اریانت لارئنگ اُوقاماق اوٚچین آماتلی بُولان لارئنی آلئپ ، " اکلکتیک " " التقاطی " بیر تکستی دوٚزمک دن عئبارالان لارئنی آلئپ ، ""ُورتا عاصئر گؤچو اساسی پرنسیپ لری . آدلی ماقالا سئندا آیدان سؤزونی یاتلاماق یرلیک لری بُولسا گرت بُولمان ، اِیسم ، موٚمکین قادار آوتورئنگقا یاقئن بیر تکست تاییارلاماق دان عئبارات دئر.

شیله لیکده هر بیر کلاسیک شاهئرئنگ ، شُول ساندا تورکمن کلاسیک لاری نئنگ اثرلری نینگ تانقئدی تکست لری چاپا تاییارلانان دا هم یُوقارقی پرنسیب لردن اوغور آلماقلئق حؤکمانی دئر . غالئبرسه – ده اوُرتا آسیا حالق لاری نئنگ یازوولاری نئنگ گچمیشده عاراپ گرافیکا سئندا بُولانی سبأپلی اوُلارئنگ ادبی یادیگأرلیک لری نینگ تانقئدی تکست لرینی دوٚزمک لیگینگ هم، اؤزونه دگیشلی قئنچئلئق لاری و آیراتئن لئق لاری بار.

مألیم بُولشی یالی عاراپ گرافیکا سئندا کؤپ سؤز شوُل گرافیکانئنگ دوٚزگوٚن لری و هایسی دیل لره ( عاراپ ، پارس ، تورکی ) دگیشلی دیگی بیلن باغلانئشئق لی دوٚرلی گؤرنوٚ شده یازئلیار. مونونگ اؤزی – ده البتده عاراپ دیلینده اِنچمه سسینگ بیر نأچه حارپ بیلن شکیل لندیریلمه گی نتیجه سینده یوٚزه چئقیار. حاقئقات دا شُول حارپ لار عاراپ گرامماتیکاسی نئنگ قاداسی بُویونچا بللی درجه ده ، بیری – بیریندن تاپاووتلانیان بُولسادا بیله کی دیل لره گچنده اوُلارئنگ همّه سی بیرمنگزش سسه أووریلیأر. امّا یازوو جهت دن بیری – بیریندن بوٚس-بوٚتین پارخلی لئغی نی ساقلایار. چوٚنکی شوپارخلی لئق شُول حارپلارئنگ اولانئلان سؤزلری نینگ مانی سی بیلن باغلانئشئق لی دئر . خوت شونگا گؤرأهم اؤز اثرلرینده کؤپ عاراپ و پارسی سؤزلرینی اولانان کلاسیک شاهئرلاری مئزئنگ دؤردیجیلیلگینده غابات گلیأن اِنچمه سؤزوٚونگ بیر نأچه گؤرنٚوشده یازئلاندئغی نی گورمک گنگ ذات دأل . امّا اوُلارمانی جهت دن بیری – بیریندن دوٚیپ دن تاپاوتلانیار . غالیبر سه ده ، عاراپ گرافیکاسئندا بیر نأچه حارفئنگ اوٚستونده یا آستئندا غُویولیان نُوقاط لار سؤزلرینگ مانی سئنا گؤس – گؤنی تأثیر ادیأر. اینه شو مسئله لر بیلن باغلی لئق دا گوٚندوغار تکستولوگیاسی نئنگ ( عاراپ گرافیکاسئنداقی ) اؤزبُولوشلی قئنچئلئغی یوٚزه چئقیار.

تورکمن کلاسیک شاهئرلاری، آزادی نئنگ ، ماغتئمغولی نئنگ ، ماغروفی نئنگ ، شیدایی نئنگ ، شابندأنینگ ، ماخمودغایبی نئنگ ، عاندالیب – نئنگ ، مُولّا نفس نئنگ و بیله کی عاراپ ، پارس دیل لرینی هم – ده یازووونی یترلیک بیلندیک لرینه اوُلارئنگ عاجائیپ اثرلری دُولی شایاتلئق اِدیأر . شونونگ اوٚچین – ده اثرلرینده شو دیل لره دگیشلی تکستولوژیک یالنگئش لئق لارئنگ آصلا بُولماجاق دئغی یا – دا جودا آز غابات گلجکدیگی اؤز – اؤزوٚندن دوٚشنوٚکلی . شِیله لیکده ، اُولارئنگ اثرلری نینگ تانقئدی تکست لرینی دوٚزیان لرینگ أونگوٚنده ینه بیر قئنچئلئق یوٚزه چئقیار . اوُ-دا بُولسا گؤچورٚیجی لرینگ خوت شو مسئله ده غُویبرن یالنگئش لئق لارئنی دوٚزتمک دن عئبارات دیر. کأبیر مئثالا یؤزله نلی نگ :

نورمحمد عاندالئب – ئنگ " یوسف – زلیخا " دسسانی نئنگ بیرنأچه غُولیازماسئندا شُول اثرینگ گیریش بؤلوٚمینده شِیله بیت بار :

ایلادی ترکی تیل ایلان ابتدا

گاه نصر گاه غزل خوش نوا

گیلدی منینگ قاشیمه بر شهسوار

نطق نزه یخشی سوزه انتظار

شو یرده " نصر " سؤزوٚنینگ یازئلئشی یالنگئش ، شُول فُورمادا اُول تکست بیلن باغلانئشمایار . اُونونگ مانی سی " کومک ، یاردام " دیمک دیر . حاقئقات دا بُولسا اُول سؤز بیر نأچه غولیازمادا دُوغری یازئلئشی یالی،" پروُزا "، " قئصّا " مانی سئنی بریان " نثر " شکلینده یازئلمالی . شاهئر شوُل سؤزی اولانیان یرینده اؤز اثرینی " کأ قئصّا ، کأته غازال ( شئغئر ) بیلن یازاندئغی نی نئغتایار. سُونگقی بیت دأکی نطق نزه سؤزلرینی – ده " نطق تزه " ( تازه سؤزه، چپرسؤزه " دیین مانی دا ) بولمالی دئغی اؤز - اؤزوٚندن أشگأر.عاندالئب –ئنگ یُوقاردا یاتلانان گیریشینده " ترکی خلایق غه قیلیب انجمن " دیین سؤزلر بار . شویردأکی " انجمن " سؤزی . " یئغناق ، جمغئیت ، کروژوک " دیین مانی نی آنگلادیار. آصلئندا اُول سؤزوٚنگ درگینه " برچمن " سؤزلری بُولمالی . مونونگ شِیله بُولمالی دئغنی اُونونگ أونگ یانئنداقی بیت ده گلن " بوستان " سوزی- ده آنگلادیار.

شِیله مئثال لاری ینه ده گتیرمک موٚمکین . اینه عاراپ گرافیکا سئنداقی اثرلرینگ تانقئدی تکستینی دوٚزمک لیگینگ قئنچئلئغی شوزادلاردا یوٚزه چئقیار. بولاری یؤنه کی اُورفوگرافیک یالنگئشلئقلار حاساپلاماق بُولماز.چونکی اُولار سؤزونگ آنگلادیان مانی سی بیلن گؤس-گؤنی باغلانئشئقلی . تکستولُوگئنگ وظیفه سی شو ذاتلارئنگ همّه سینی جیکمه-جیک یوّزه چئقارماق دان و دوٚزتِمک دن عئبارات. اُونونگ بُورجی یؤنه کی گؤچوٚریجیلیک وتکستلردأکی یالنگئش لئق لاری غایتالاماق لئق دأل . اِیسم أکتیو صوراتدا کم سوُوات گؤچورٚیجی لرینگ غُویبرن حاطالارئنی دوٚزتمکدن، اُوقئجا دوٚشنوکلی، سُوواتلی ، دورنوقلی و دوُلی باهالی تکست هؤدوٚرله مک دن عئبارات.

اگر کلاسیکی اثرینگ تکستینده " غافل " سؤزونینگ دِرِگینه " قافل " یا-دا " غلط " سؤزونینگ درگینه " غلت "، " خودرأی " درگینه " حدرای " ، " عرض " درگینه " عرز " یازئلان بُولسا، اُولاری دوٚزِتمک لیک، البته ه تکستولوگئنگ حؤکمانی بُورجی. شِیله یالنگئش لئق لار بُولسا قدیمی تکست لرده کؤپ غابات گلیأر . شُولار دوٚزه دیلمه دیک حالاتدا تانقئدی تکست سُووات سئز بولوپ چئقیار.

دؤولت محمد آزادی نئنگ شو اثرلریئغئندی سئنا گیریزیلن تکست لردأکی شیله یالنگئش لئق لار دوٚزه دیلدی . دوٚرلی فورما دا برلن کؤپ سُوزونگ یازئلئشی اونیفیت سیرلندی امّا غُولیازمالاردا اینگ کؤپ گؤزه گلیأن زاد بُولان آیری سؤز ده یا-دا خوت سؤزلرینگ ایچینده غابات گلیأن دوٚرلی سسینگ ایکی گؤرنوشده اولانئلاندئغی ناظارا آلنئپ اُول گؤرنوٚش لرینگ ایکی سینه – ده یُول بریلدی. بو دینگه تورکمن سؤزلرینه دگیشلی . مثلم : ت / د ( تیدی/ دیدی ). ای / او ( توریب / توروب ) و ش.م

دؤولت محمدینگ کأبیر اثری یالنگئز بیر نوسغادا بیزه گلیپ یتیپ دیر . شُونگا گوره اوُلاردا غابات گلیأن یک – یاریم تکستولوژیک نأسازلئق لاری دوٚزتمأگه یترلیک توتارئق بولمادئق حالاتدا سِطرینگ یا-دا سؤزونگ ائزئنا سُوراغ بلگی سی غُویولدی.

مألیم بُولشونا گؤره ، آزادی – نئنگ اثرلری نینگ همّه سی دیین یالی " عروض " اُولچگینده یازئلئپ دئر بو اؤلچگ ده یازئلان شئغئردا سؤزونگ چیکملی سی بیر یرده غئسغا آیدئلسا ، باشغا بیر یرده عروضینگ طالابئنا لایئق لئق دا اوزئن آیدئلمالی بولیار . شِیله یاغدای دؤولت محمدینگ اثرلرینده – ده دوش گلیأر. مثلم :

" کِروِن " ، " اوُواز " یالی سؤزلر بیرنأچه یرده : " کاروان " و " آواز " ( پارسی دیلینده آیدئلئشی یالی ) شکلینده اًوقاماغی طالاب اِدیأر. شِیله اِدیلمه سه، شئغرئنگ اؤلچه گی بُوزولیار .

آشغابات دا عئلئم نشیریاتی طارافئندان 1982 – یئلئندا چاپ بُولان

دؤولت محمد آزادی – سایلان اثرلر ( تانقئدی تکست )

کیتابی نئنگ سؤزباشی سئندان غئسغالدئلئپ آلئندی 

                                                                      چاپاتییارلان   آنادردی عنصری