بنیاد مختومقلی فراغی

2011ـ نجی یئلئنگ 8ـ نجی دکابری
ـــ یوسف آغا ، « قانگ » کؤکوندِن دؤرأن قانگتارماق/ غانگتارماق، قانگئراق/ قانگراق/ غانگراق سؤزلـِرینه دوشوندیریش برمـِک بیلـِن صؤحبـِتـیمیزی دوُوام اتدیرأیسـِک .
ـــ هاوا، قانگ غادئم تورکمـِن دیلینده غازئنگ ( اؤردِگینگ) چئقاران سـِسی ــ اوچین اولانئلان سؤز دیوان اللغات التّرک ـ ده غاز سـِسـلـِندی مانئ سئندا قاز قانگ اتتی ، شکیلینده بیر سؤزلـِم بار.
تورک دیلینده چنگـنگـینگ اوجوندأکی غانگراغا قانگچا ( قانگجا ) دییلیأر . مونونگ غادئمئ گؤرنوشی قانگ و اوُنگا آدلارا کیچـِلتمه مانئ سئنئ غوُشیان ـجا پسوندی نینگ غوُشولماغئ بیلـِن عمـِله گلـِن قانگجادیر. تورکمـِن دیلینده قانگتار/غانگتار و قانگئراق > قانگراق، غانگراق مئثال لارئ نئنگ دویپ سؤزی ـ ده قانگ> غانگ سـِس آنگـلادیان آددئر.
قانگ سـِس آدئنا آددان ایشلیک یاسایان ـتا غوُشولماسئ غوُشولاندا، قانگتا ایشلیگی عمـِله گلیپ دیر( ادیل « سـِس » مانئ سئنداقئ غادئمقئ اون سؤزوندِن ، بو سؤز حأضیرکی زامان تورکمـِن دیلینده اوین بوُلوپ دئر، « سـِسـلـِنمـِک، سـِسی چئقارماق» مانئ سئنداقئ اونده ایشلیگی نینگ یاسالئشئ یالئ ) و اوُنگا ایشلیکـدِن ایشلیک یاسایان ـر غوُشولماسئ غوُشولان سوُنگ ، قانگتار ایشلیگی دؤرأپ دیر. بو ایشلیک حأضیرکی زامان تورکمـِن دیلینده غانگتار بوُلوپ دئر و« آتئنگ اویانئنئ ایـِرینگ غاشئنا گـِیدیریپ، بوُینونئ غایشاردئپ غوُیماق » مانئ سئندا اولانئلیار. بو سؤزونگ شـِیله مانئ ـ دا مغول دیلینده ـ ده باردئغئنئ تورک عالئمئ حسن ارگـِن ، مجارستان تورک شناسی لیگـِتی ـ دِن گؤچوریپ یازیار. حسن ارگـِن کوُمانجادان مجارستان دیلینه گچـِن « اوییان » مانئ سئنداقئ قانتار سؤزونئنگ غوُنگشئ خالق لارئنگ آراسئندا ــ اسلوُواکی، لهستان، صربستان یالئ یوردلاردا ـ دا اولانئلیانـدئغئنئ هم ـ ده بو سؤزونگ مجارستان دیلیندِن آلمان دیلینه ـ ده کانداره گؤرنوشینده گچـِنـدیگینی آیدئپ گچیأر. تورک دیلی نینگ آناتوُلیاداقئ گپلـِشیک لـِرینده ـ ده « اوییان » مانئ سئندا قانتارما سؤزی بار. غئرغئز دیلینده قانگ دویپ سؤزوندِن دؤرأنـدیگی بللی بوُلان قانـگگئرا ایشلیگی نینگ « یانگـلانماق » و « ایچی بوتینـلـِی بوُش بوُلماق » مانئسی بار. بو دیلینده قانـگگئرا ایشلیگی نینگ مانئسی ـ دا « یرسیزـ یوردسئز آیلانئپ یؤرمـِک». بو ایکی ایشلیکـده ایچی بوُش بوُلانئ اوچین سـِسی یانگلانیان یر بیلـِن دورموشئ بوُش گچـِن بیر آدامئ نئنگ یاغدایئ نئنگ آراسئندا سمانتیک باغلانئشئغئنگ باردئغئنئ گؤریأریس . شوُنونگ اوچین قانگـگئرا ایشلیگی نینگ آصئل ایشلیکـدیگی ، قانگـگئرا ایشلیگینی بوُلسا اوُنونگ فوُنـِتیک تایدان اویتگأن بیر واریانتـدئغئنئ قابول ادسه بوُلار. بو ایشلیک، غورلوش تایدان تورکمـِنـچه آنگـنگئرماق ایشلیگینی یادا سالیار.
دوزگون بوُیونچه بیر آددان ایشلیک یاساماق اوچین ـ آر غوُشولماسئ اولانئلیار؛ آق ـ ار> آغار، سووـ ار> سووار مئثال لارئندا بوُلشئ یالئ قانگ سؤزوندِن ایشلیک یاسالاندا قانگـار دأل ـ ده قانگئر بوُلوپ دئر. سبأبی بو ایشلیگینگ قانگ اور غوُشما ایشلیگیندِن قانگورـ قانگئر گؤرنوشیندأکی اؤسوشـدِن سوُنگرا عمـِله گلـِن بوُلماغئ مومکین . بو یاغدایئنگ دوُوامئندا اور کؤمـِکچی ایشلیگی نینگ اور غوُشولماسئنا اؤورولیشینی ـ ده گؤریأریس . یؤنه دویپ سؤزی قانگ « غازئنگ سـِسی ـ ده بوُلسا اوُندان دؤرأن قانگئرـ غانگئرـ ایشلیگی نینگ مانئ سئندا بیر تاراپا اگمـِک، بوکمـِک یالئ حرِکـِت لـِر دویولیار. قانگئراق ـ قانگراق ـ غانگراق شکیلیندأکی پروسه ـ دِن سوُنگرا عمـِله گلـِن اوجوندا غازئنگ بوُینونا منگزه یأن اگری دمیر بوُلان بیر غورال دئر. غانگتارما حرِکـِتینده ـ ده آتئنگ بوُینئ دارتغئنـلئ توتولاندا، غازئنگ بوُینونا منگزه یأنـدیگینی گؤریأریس . عومومان آیدانئنگـدا ، هر هیلی غانگئرما، توُولانما، بوکمه حرِکـِتینده غازئنگ بوُینونئ یادا سالیان بیر گؤرنوش دؤرِدیلیأر.
یوُقاردا اور کؤمـِکچی ایشلیگی نینگ طبیغئ سـِس لـِر بیلـِن باغلانئشئقـلئ آدلار بیلـِن بیرلـِشیپ، غوُشولما اؤورولیشینی گؤرکـِزیپ گچـدیک . بو طبیغئ سـِس لـِر سؤزونگ مانئ سئنئ دوشوندیریأرلـِر. اوُلارئنگ لاتینـچا اوُنوُماتوُپوُاِلا . تورک دیلینده ـ ده بولارا یانسئما سؤزلـِر ، تورکمـِنـچه لأپ آیدساق،یانگلانما سؤزلـِر دیییلیأر. بولار عومومان سـِس بیلـِن باغلانئشئقـلئ بوُلسالارـ دا، کأ واغت لار گؤرنوشه باغلئ اوُنوُماتوُپوُاِلاـ دا بوُلوپ بیلیأر. یوُقارداقئ مئثال لارداـ دا دویپ سؤز قانگ غازئنگ سـِسی بوُلساـ دا ، اوُندان دؤرأن سؤزلـِری اشیدِنیمیزده « غازئنگ بوُینونئنگ گؤرنوشی » گؤزومیزینگ اؤنگونده گلیأر، ادیل غانگراق، غانگتار و تورکـچه کانراقـلاماق مئثال لارئندا بوُلشئ یالئ؛ غانگراغئنگ اوجونداقئ دمیر غازئنگ بوُینونا منگزه یأر، آتئنگ بوُینونئ هم اویانـدان چکیلیپ، زوُر بیلـِن ائزا غانگتارئلاندا ، غازئنگ بوُینونئنگ گؤرنوشینی آلیار. عومومان آیدانئنگـدا، قانگ دویپ سؤزوندِن دؤرأن سؤزلـِر غازئنگ سـِسینی دأل ـ ده، اوُنونگ بوُینونئ جانـلاندئریار.

ـــ « غوُوورما » سؤزونینگ گلیپ چئقئشئ حاقـدا نأمه لـِر آیدئپ بیلـِرسینگیز؟
ـــ مونونگ اوچین ینه ـ ده غازئنگ سـِسینی یادلامالئ بوُلیارئس . غازئنگ سـِسی بارادا دیوان اللغات التّرک ـ ده شـِیله سؤزلـِم بار: قاز قاغ قوغ یتتی، قاز قاغ قوغ اتتی . بو سؤزلـِری کـلاوسوُن قا:ز قا:غ قوُغ یتتی، و قا:ز قا:غ قوُ:ق اتتی گؤرنوشینده اوُقایار. بو سـِس بیلدیریأن آدلار« غوُوورماق » مانئ سئنداقئ قاغور ایشلیگینی یادا سالیار. غادئمئ متن لـِرده قاغور « بوغدای یالئ دأنه لـِری ) غوُوورماق » مانئ سئندا اولانئلیار: اوُل تارئغ قاغوردئ( اوُل بوغدای غوُووردئ )( دیوان اللغات التّرک ) . بو مئثالـدان گؤرشومیز یالئ، بوغدای غوُورولانـدا قاق ـ قوق شکیلینده سـِس چئقارانئ اوچین قاغور ایشلیگی دؤرأپ دیر . باشغاچا آیدانئنگـدا، قاغور ایشلیگی قاق سـِس آنگلادیان آد بیلـِن اور کؤمـِکچی ایشلیگی نینگ بیرلـِشمـِگیندِن قا:ق اور > قا:قور > قا:غور > قاغور شکیلینده عمـِله گلیپ دیر . سوُنگرا /غ/ سـِسی آنگساتـلئق بیلـِن /و/ سـِسینه اؤورولیأر و قاوورـ غاوور تورکمـِن دیلینده هم غوُوور بوُلیار.
ــ یوگ اورـ یوگور سؤزوندِن دؤرأن « یورت » سؤزونینگ دؤره یشی حاقـدا هم آیدایسانگئز.
ـــ غادئمئ تورکی متن لـِرده یوگور ( پارسـچاسئ = پر زدن ) ایشلیگی بار. بوو ایشلیک غاراغالپاق دیلینده جوویر/ جوگور ، نوُغایـچاـ دا یووئر، آذربایجان دیلینده یوگور، عثمانـچادا یوگور، تورکمـِن دیلینده ـ ده یووور شکیلینده اولانئلیار. بوو سؤز آت و آدام بیلـِن باغلانئشئقـلئ بوُلاندا « چالت ائلغاماق » دییمـِک ، باشغا زادلار و یاغدای لار، حرِکـِت لـِر بیلـِن باغلانئشئقـلئ بوُلانـدا سؤزونگ مانئ سئنا متافوُرا چأک لـِرینده دوشونمـِلی بوُلیار. اوُل بؤز یوگوردی= اوُل بیز(ماتا) اوچین اریش تاییارلادئ(اگیردی) ( دیوان اللغات التّرک ) . بوو ایشلیکـدِن دؤرأن یوگورت « ائلغاتـماق» دییمـِک: بیر اوُغلان یوگورتی...» بیر چاغانئ ائلغاتـدئ... » توُن یوقوقدا گچـِن قارا تریم یوگورتی ایشیگ کوچیگ برتیم اؤگ = غارا دریمی آقئدئپ خئذمات اتدیم . گؤرنوشیندأکی سؤزلـِم ـ ده یوگورت آقئتماق مانئ سئندا اولانئلیار. تورکمـِن دیلینده بو سؤز یووورت شکیلینده « دوُقاماق اوچین ، اریش گریپ، دوُقما تاییارلاماق » مانئ سئندا اولانئلیار، گؤوون یووورتـمِک جومله سی ـ ده « هؤتده گلیپ بیلمـِجـِک زادلارئنگا خئیال اتمـِک » دییمـِک . یوگور ایشلیگی و اوُندان دؤرأن سؤزلـِرینگ مانئ لارئنا سرُدِنینگ ـ ده اوُلاردا: یوُلا دوشمـِک، باشلاماق، حرِکـِته گچمـِک، گؤتـِریلمـِک یالئ دوشونجه لـِرینگ باردئغئنئ گؤرمـِک مومکین .
یوگور ماشغالاسئندان ینه بیر سؤز غادئمئ متن لـِرده اولانئلیان یوُقارئ طاراپا دوُغرئ مانئ سئنداقئ یوگـِرو سؤزی دیر. تورفان متن لـِرینده یوز یوگـِرو آسئغ بوُلور ــ یوزلـِرچه ( اِرـ اسلی ) یوُقارئ درجه ـ ده پـِیداسئ بوُلار شکیلینده بیر سؤزلـِم بار. بو سؤزونگ آصلئ یوک گـِرو. ـ گـِرو > گـِری غوُشولماسئ بیر حرِکـِتینگ اوغرونئ گؤرکـِزیأر. اوزاق واغتـئنگ دوُوامئندا غوُشولمانئنگ باشئنداقئ /گ/ سـِسی دوشـِن سوُنگ ، داشارئ و ایچـِری مئثال لارئندا گؤرلـِن ـ آرئ/ اری غوُشولماسئ عمـِله گلیب دیر. تورک دیلینده یوک دویپ سؤزونه ـســِک پسوندی غوُشولان سوُنگ « بـِییک، یوُقارلاردا بوُلان» مانئ لارئندا اولانئلیان یوکسـِک سؤزی دؤرأپ دیر. غادئمئ متن لـِرده یوک گـِرو> یوگـِرو یانئندا اوُنونگ گینگـدِن اولانئلیان گؤرنوشی بوُلان یوُقـغارو> یوُقارو> یوُقارودا اولانئلیار. بولارئنگ دویپ سؤزی یوُق . بوو سؤزده یوُقاردا آغزالان یوکونگ بیر واریانتئ . یوُق بـِییک، بلـِند یر دییمـِک . کاشغری ـ دا یوُق ییره : السعود من الارض« یرینگ یوُقارلئغئنا دیک یری » شکیلینده دوشوندیریش یریلیأر.
یوک/یوگ دویپ سؤز « بلـِندلیک، بِـییک یرده، یوُقاردا، اوچ یرده » بوُلان یاغدایئ بیلـِن باغلانئشئقـلئ سؤز. یوگونگ ینه بیر مانئسئ غوش لارئنگ « یلـِگی » ، سؤزی گینگ مانئ ـ دا آلساقـدا « غانات » . چونکی بو سؤزونگ طبیغاتـئندا یوُقاردا بوُلماق، غالماق، گؤتـِریلمـِک یالئ دوشونجه لـِر بار. باشغا بیر ماقالادا آیدئپ گچیشیمیز یالئ ، ـ چاق/ ـ چوک، ـ ساق/ـ ســِک > ـ چا/ ـ چه، سوق/ ـ سوک یالئ غوُشولمالار کأبیر یاغدای لاردا ـ لئق/ ـ لیک غوُشولماسئ نئنگ وظیفه سینی یرینه یتیریأرلـِر. مثـِلـِم غارئنسا « غارئنـلئق » ، یلینسه ـ ده« یلینـلیک » دییمـِک . اینه، شو یاغدایئ گؤز اؤنگونده توتوپ، یوکسوک > یوگسوک سؤزونی بارلالئنگ . اگـِر یوک/ یوگ سؤزونی « بیر یرینگ اینگ یوُقارئ یری ، دپه سی، اوجئ » دیییپ قابول ادسـِک، اوُندا اوُل بیر « اوچـلوق » بوُلیار. حاقئقاتـدانام، یوکسوک حأضیرکی زامان تورک دیلینده « یووسه » دییمـِک . اوُل ـ دا بارماغئنگ اوجونا، ( دپه سینه ) ایلدیریلـِن غورال « بارماق اوچـلوق » . اینه، بو سؤز تورکمـِن دیلینده یووسه بوُلوپ دئر. سؤزونگ تورکمـِن دیلیندأکی غادئمئ گؤرنوشی ، یوُقاردا بریلـِن دوشوندیریشینگ اساسئندا یوگسـِک بوُلان بوُلمالئ و شو پروسه بوُیونچا اویتگأن بوُلمالئ : یوگسـِک > ( سوُنگونداقئ دئمئق /ق/ سـِسی آچئقـلاشئپ، /گ/ سـِسینه اؤورولیأر) یوگ ـسـِگ > ( سوُنگونداقئ /گ/ سـِسی اوزاق واغتـئنگ دوُوامئندا آنگسادلئق بیلـِن دوشیأر) یوگ ـسه > یوگسه > ( /گ/ سـِسی آنگسادلئق بیلـِن /و/ سـِسینه اؤورولیأر) > یووسه . سوُنگونداقئ /گ/ سـِسی نینگ دوشمـِگینی غارئن ـ ساق « غارئنـلئق » > غارئن ـ ساق > غارئن ـ ساغ > غارئن ـ سا > غارئنسا مئثالـئنداـ دا گؤریأریس .
شو یرده یوگور ایشلیگی نینگ نأهیلی دؤرأنـدیگینی بارلاماق هم گرِک . آددان ــور غوُشولماسئ بیلـِن یاسالان بیر ایشلیک ـ ده یوُق . شوُنونگ اوچین بوو سؤزونگ یوگ اور گؤنوشیندأکی غوُشما ایشلیکـدِن دؤرأنـدیگینه دوشونمـِک مومکین . ادیل گپ اور غوُشما ایشلیگیندِن « گپلـِمـِک » مانئ سئنداقئ گأپیر ایشلیگی نینگ دؤره یشی یالئ، یوگ اور > یوگور بوُلیار. باشغاچا آیدانئنگـدا ، « ائلغاماق » مانئ سئنداقئ یوگور > یووور گؤچمه مانئ ـ دا « غانات اورماق ، غانات باغلان یالئ حرِکـِت اتمـِک، گؤتـِریلمـِک » یالئ دوشونجه لـِری ـ ده بیان ادیأر. یوگ سؤزی یلـِک دییمـِک بوُلساـ دا، یوگ اور غوُشما ایشلیگینده « غانات قاقماق» مانئسئ بیلـِن غاناتئ دوشوندیریأر. پارس دیلیندأکی یلـِک مانئ سئنداقئ پر اورماق مانئ سئنداقئ زدِن بیلـِن بیله اولانئلان ـ دا پر زدِن شکیلینده « یلـِک اورماق » دأل ـ ده غانات اورماق مانئ سئندا اولانئلیار(معین ص 738) . ایکی دیلدأکی بوو غوُشما سؤزلـِرده بوُلان اوغورداشـلئق غئزئقـلئ . چونکی یوگ ـ پر سؤزونینگ غانات مانئ سئندا اولانئلیان دئغئنئ تاصصئقـلایار.
« ائلغاماق » مانئ سئنداقئ یوگور ایشلیگینی « ایرک بیتیک » متنـینده شو سؤزلـِم ـ ده گؤریأریس:
... کیئیک اوُغلئ یوگورـ و آ:زتئ، کیشی اوُغلئ یوُغورو آ:زتئ= کییک چاغاسئ ائلغاپ یوُلونئ ییتیردی، آدام اوُغلئ ـ دا یؤرأپ یوُلونئ ییتیردی . یوگور ایشلیگیندِن یوگوروک> یوگروک سؤزونینگ تورک دیلینده « چالت ائلغایان، یووروک » دییمـِک . دیوان اللغات التّرک ـ ده یوگروک آت سؤزی بار. آناتوُلیاداقئ تورکچه گپلـِشیک لـِرده ـ ده یوگروک، یوگورک، یؤگروک، یووروق و یووروک شکیل لـِریندأکی سؤزلـِر( آت و ش.م. اوچین ) « گویچـلی، چالاسئن، ایشـِنگـنگیر» یالئ مانئ لاردا اولانئلیار. منینسکی نینگ سؤزلوگینده ـ ده یوگروک سؤزونینگ چاپوق سؤزی بیلـِن مانئـداش بوُلانـدئغئ گؤرکـِزیلیأر و چالت مانئ سئندا اولانئلیانـدئغئ یازئلئپ دئر. بوو سؤزلوکـده یوگورتمـِک سؤزی « چالت لاندئرماق » مانئسئ بیلـِن دوشوندیریلیپ دیر . تورکمـِن دیلینده یووورمـِک « ائلغاماق »، یوووروک > یووروک ـ ده « چالت ائلغایان » دییمـِک . بو سوُنگقئ سؤز یووروک ال لـِر مئثالـئندا چالت مانئ سئنا گلیأر. یووورتمـِک بوُلسا ( غورامانئ غوران سوُنگ ) « خالئ دوُقاماغئ باشلاماق، دوُقاما ایشینی یوُلا سالماق » مانئ سئندا گلیأر.
تورکمـِن دیلینده ، باشغا کأبیر تورکی دیل لـِرده بوُلشئ یالئ، غوُشولماسئ نئنگ ینه ـ ده بیر وظیفه سی ایشلیکـدِن یر آدئنئ یاساماق ؛ گچ> گچ ـ یـ ـ ت « گچیلـِن یر » غوُووش ـ وـ ت>( اوستونده باسئش بوُلمادئق ایکینجی و چکیمـلیسی نینگ دوشمـِگیندِن سوُنگ ) غوُوشوت« ایکی غانات تأریمـینگ بیرلـِشیأن سپی » مئثال لارئندا بوُلشئ یالئ . غادئمئ دویپ مانئ سئنداقئ کؤت سؤزی ـ ده « گؤتـِرمـِک » مانئ سئنداقئ کؤ دویپ سؤزی و ـت غوُشولماسئندان عمـِله گلـِن سؤز و « گؤتـِریلـِن یر» دییمـِک . غادئمئ تورکمـِن دیلینده یوک گؤتـِریأن حایوانا کؤلوک دیییلیأر(دیوان اللغات التّرک ) . کؤچ > گؤچ سؤزی ـ ده کؤ دویپ سؤزوندِن عمـِله گلـِن . بو سؤزدِن عمـِله گلـِن غادئمئ کؤچ ـ وـ ت> کؤچوت سؤزی ـ ده «( کؤچمـِک اوچین اولانئلیان) آت » دییمـِک . بو مئثال لارداقئ کؤ دویپ ایشلیگی نینگ مانئ سئندا « غالماق، یوُقارئ توروپ یوُلا دوشمـِک ، ( گؤچمه مانئـدا) گؤتـِریلمـِک » یالئ حرِکـِت لـِر دوشوندیریلیأر. ایشلیک لـِرینگ سوُنگونا غوُشولئپ، یر آدئنئ یاسایان ـت غوُشولماسئ یوگور ایشلیگی نینگ سوُنگونا غوُشولاندا « توروپ، گؤتـِریلیپ گیدیلـِن یر » مانئ سئندا یوگورت سؤزی دؤرأن بوُلمالئ .
تورکمـِن دیلی نینگ سؤزلوگینده یورت سؤزی شـِیله دوشوندیریلیأر: 1ـ اوُبانئنگ گؤچـِن و اوُتورئم اوچین غوُیلان یری .2ـ دؤولـِت، بللی بیر آرا چأگی بوُلان اوُرون گینگیشـلیگی (ص832). منینگ بیلیشیمه گؤرأـ ده، بیر آق(یاـ دا غارا) اؤی گؤچولـِن واغتـدا یئغنالئپ گیدیلـِنـدِن سوُنگرا، ائزئندا غالان تس ـ تگه ِلـِک تاقئر یره ـ ده یورت دییلیأر . کلاوسوُن غادئمئ متن لـِردِن آلان مئثال لار اساسـئندا یورت سؤزونی « بیر کؤپچولیگینگ غالان یری، اوُتورئلجاق یر و کؤنه اؤی لـِرینگ خاراباسئ » مانئ لارئ بیلـِن دوشوندیریأر و یورتـدا غالمئش یالئ مئثال لارئ گؤرکـِزیأر. دیوان اللغات التّرک ـ ده یورت سؤزی « یورت، خارابا » مانئ سئندا بار. تورک گپلـِشیک لـِرینده « ائزئندا غالان یر » مانئ سئندا دوشوندیریلیأر. باشغاچا آیدانئنگـدا، یورت، غوُیلوپ گیدیلـِن یر.
انگلیس سؤزونده ـ ده یورت سؤزی چادئر مانئ سئندا اولانئلیار. یورت سؤزونی تورکمـِنـچه ترجیمه سینده شـِیله دوشوندیریأر: مغول لارئنگ حالقا شکیلینده اوستی کچه یاـ دا دری بیلـِن اؤرتولـِن و آنگسادلئق بیلـِن سؤکولیپ، یئغنالان چادئرئ . سؤزلوک بو سؤزونگ روسـچا یورتا سؤزوندِن گلـِنـدیگینی یازیار.
پارس دیلینده یورت سؤزی اولانئلیار. معین ـ دا یورت سؤزی شـِیله دوشوندیریلیأر: 1ـ چاروالارئنگ اؤری مـِیدانئ. 2ـ چادئر غورلان یر. 3ـ اؤی، مسگـِن(یورت) دییمـِک؛ یورت بوُلسا بیر غورلوشئق عُنوانئ حؤکمونده « اوُتاغ » یرینه اولانئلان سؤز؛ تهران یالئ اولئ شهرده کأ واغت لار بیر ماشغالا بوُلوپ، بیر اوُتاغـدا یاشایارلار، شوُنونگ اوچین بو اوُتاغا یورت دیییلیأر.
یورت سؤزونینگ تورکمـِنستانئنگ گونـباتارئنداقئ آیدئلئشئ یووورت ـ یوویرت . بوو سؤزده /گ/ سـِسی نینگ /و/ سیسنه اؤورولمـِگی نتیجه سینده یوگورت سؤزوندِن دؤرأن بوُلمالئ . مونئ شـِیله گؤرکـِزسـِنگ بوُلار: یوگ اورــ یوگورــ یوگورت ــ یووورت . کمینه ـ ده شـِیله بیر سطیر بار: ایل گؤچـِر ، غالار بو یووورتـدا دیری چویرأن دیر، غارئپ . اینه بو یووورت سؤزی ، یورت سؤزونینگ اتیموُلوُگییاسئ حاقئندا بیزه یوُل گؤرکـِزیأر. تورکمـِن دیلینده ، کأبیر بیـِلـِکی دیل لـِرده ـ ده بوُلشئ یالئ، چکیم سیز سـِس/ سـِس لـِرینگ یاـ دا بیر بوُغنونگ دوشـِن حالاتئندا ، سـِسینگ یاـ دا بوُغنونگ اؤنگوندِن گلـِن چکیمـلی اوزئن اوُقالیار. شو سبأبـدِن یووورت سؤزونینگ یو:رت بوُلانـدئغئنا دوشونمـِک مومکین . البتـِّه، اینگ غادئمئ متن لـِرده یورت سؤزی بار. توُن یوقوق متنـینده یورت سؤزی،« بیر مرکـِز، اوُرناشئلان یـِر» مانئ سئندا بار: اوسئن بونتوتو یورتـدا یاتو قالور أرتی . اینه، بو مئثال یورت سؤزونینگ اؤرأن غادئمئ دؤوورده دؤرأنـدیگینی گؤرکـِزیأر.
ـــ غادئمئ متن لـِرده ایکی سؤزونگ بیرلـِشمـِگیندِن اویتگـِشیک بیر سؤزونگ دؤرِمـِگینی باشغا مئثال لارداـ دا گؤرمـِک مومکینـمی ؟
ـــ البتـِّه مومکین . مئثال اوچین ، اوُرخوُن یادئگأرلیک لـِرینده « شو واغتـدا » مانئ سئنداقئ بو اؤدکه بیرلـِشیپ غئسغالان سوُنگ بؤدکه بوُلیار: بؤدکه اوُلورتوم = بوو واغتـدا تاغتـدا اوُتوردئم . اینگ غادئمئ تورکی متن لـِرده چئق ایشلیگی اولانئلمایار. مئثال اوچین اوُرخوُن یازغئ لارئندا « داغا چئقـماق » سؤزی اوچین تاغئق ایشلیگی اولانئلیار. باشغاچا آیدانئنگـدا، تاغ آدئندان، آددان ایشلیک یاسایان /ک/ غوُشولماسئ آرقالئ تاغئق ایشلیگی دؤرأپ دیر؛ بالئقـداقئ تاغئقمئش = شأهـِردأکی لـِر داغا چئقئپ دئر. ادیل تاغ مئثالـئندا بوُلشئ یالئ ، داشارئ مانئ سئنداقئ تاش سؤزوندِن ـ ده « چئقماق، ساپارا چئقماق » مانئ سئندا تاشئق ایشلیگی بار. غادئمئ متن لـِرده تاشغار ایشلیگی ـ ده « چئقماق » مانئ سئندا بار.
تاشئق ایشلیگیندِن أحتیمال /ش/ سـِسی نینگ اکیزلـِشمـِگی، سوُنگرا بو سـِس لـُزینگ بیری نینگ /چ/ سـِسینه اؤورولـمـِگی نتیجه سینده ایکی سؤزدِن عئبارات تاش چئق ایشلیگی دؤرأن بوُلمالئ . بو سؤز حأضیر داش چئقماق گؤرنوشینده تورکمـِن دیلینده بار. بو غوُشما سؤزونگ بیرینجیـسی دوشـِن سوُنگ ، چئق ایشلیگی یایراپ دئر.
تورکمـِن دیلی نینگ سؤزلوگینه آلئنمادئق داش چئقماق تورکمـِن دیلینده « مـِیدانا گیتمـِک » مانئ لارئندا اولانئلیار. شو مانئ ـ دا اوُوغانئستان ـ دا صأحرا : ـ گشت جومله سی بار. بو جوملأنینگ سؤزمه ـ سؤز ترجیمه سی « صأحراـ دا آیلانما، دوزده گزمه »

2011ـ نجی یئلئنگ 5 ـ نجی یانوارئ

ـــ یوسف آغا ، تورکمـِن خالق مدنیـِّتــینده اولئ یر توتان « کجـِبه » سؤزونه دوشوندیریش برأیسـِنگیز.
ـــ هاوا، بوو سؤز ادِبی دیلده کجـِبه بوُلساـ دا ، تورکمـِنیستانئنگ گونـباتارئندا کؤجـِبه شکیلینده اولانئلیار. سؤزونگ بو سوُنگقئ شکیلی کجـِبه سؤزونینگ گلیپ چئقئشئنئ اؤورِنـمـِک اوچین اولئ اهمیـِّته ایه دیر. کجـِبه پارس دیلینده کجا:به، کجا:وه، کجأبه و کجأوه شکیل لـِرینده بار. بوو سؤزلـِرینگ ایکینجیسی تورکمـِنـچه کجـِبه سؤزونه منگزِش . پارس دیلینده کجـِبأنینگ دؤرت شکیلده یازئلماغئ بو آنگلاتمانئنگ ایلکی باشدان پارس آنگلاتماسئ دألـدیگینی گؤرکـِزیأر. چونکی پارسـچا بوُلمادئق سؤزی اوزاق واغتـئنگ دوُوامئندا بیری ـ بیریندِن گؤچورِن خطّـاط لار اوُنونگ دویپ مانئ سئنا دوشونمأن، هر گزِک ـ ده اؤزلـِریچه پارس دیلی نینگ یازوو قاداسئنا اویغونـلاشدئرئپ یازئپـدئرلار و مونونگ نتیجه سینده سأولیک لـِر غوُیبـِریلیپ دیر . یوُقاردا غادئمئ منـگو برتی سؤزونینگ پارس دیلینده نأدوُغرئ گؤچوریلـِنـلیگی سبأبلی موُنکأبـِرنی بوُلانـدئغئنئ آیدئپ گچیپـدیک . غادئمئ پارس دیلی نینگ یازوو قاداسئندا کؤپ یرده تورکی سؤزلـِرده بار بوُلان /أ/ سـِسی الیب حارفئ بیلـِن یازئلیار. مئثال اوچین ، تورک تیکأن شکیلینده یازئلمالئ بوُلساـ دا، /أ/ سـِسی الیب بیلـِن یازئلانـدا بوُلیار و تیـ: کا: ن دییلیپ اوُقالیار. چونکی پارسـچادا سؤزونگ اوُرتاسئندا و سوُنگوندا بوُلان الیب اوزئن /آ/ یا: حارفئ ـ دا اگـِر / یـِ/ شکیلینده اوُقالیان بوُلماسا، سؤزونگ اوُرتاسئندا و سوُنگوندا اوزئن /ای/ شکیلینده اوُقالیار. « تیکـِن » مانئ سئنداقئ تیـ: کا:ن سؤزی پارسـچادا آیدئلئشئ یالئ آذربایجان دیلینده ـ ده تیکان شکیلینده اوُرناشئپ دئر. پارسچادا یأرأ تیـ:کا:ن بیر اؤسوملیگینگ آدئ . بو مئثالـداقئ قارا > غارا> یأرأ، سوُنگئ شکیلینده الیب بیلـِن غوتارسا، اوُندا بو سؤز یأرا اوُقالیار. تورکمـِن غادئمئ متن لـِرینده ائلایتاـ دا پارس دیلینده یازئلان متن لـِرده سؤزونگ ایکینجی چکیمـلیسی /أ/ شکیلینده آیدئلانئ اوچین الیب بیلـِن یازئلیار و تورکمـا:ن > تــورکما:ن شکیلینده اوزئن /آ/ سـِسی بیلـِن اوُقالیار.
« کجـِبه » مانئ سئنداقئ پارسـچا سؤزونگ هر بیرینی 3ـ4 گؤرنوشده اوُقاماق مومکین، چونکی عاراب الیب ـ بیـینده چکیمـلی سـِس لـِر یوُق دییـِرلیک درِجه ـ ده آز. مئال اوچین ، کأچا: به سؤزونی کجـِبه ، کؤجـِبه، کؤچـِبه، کؤچوبا شکیل لـِرینده اوُقاماق مومکین . کجأوه سؤزودأکی /ب/> /و/ شکیلینده سـِس اویتگـِمـِگی تورکمـِن دیلینده اوُرتاداقئ /ب/ سـِسی نینگ /اِ/،/ب/ بیلـِن /و/ آراسئندا بیر سـِس ) شکیلینده آیدئلماغئ بیلـِن باغلانئشئقـلئ بوُلمالئ . پارس ادِبی دیلینده اینگ کؤپ اولانئلیان شکیلی کأجا:وه فرهنگ فارسی ـ ده ( معین ) شـِیله دوشوندیریلیأر: دویأنینگ یاـ دا غاطئرئنگ اوستونده، حایوانئنگ ایکی غاپدالئنا برکیدیلـِن، اوستی آچئق یاـ دا کؤلـِگه لی، هر بیری نینگ ایچینده بیر یوُلاغچئ یرلـِشیپ بیلجـِک آغاچـدان اؤیجوک لـِر؛ غادئمئ واغتـلاردا یوُلاغچئ داشاماق اوچین اولانئلیاردئ . بُرهان قاطع آدلئ سؤزلوکـده کجا:به سؤزونی کؤپلـِنچ ، کأبه یوُلوندا دویأنینگ یاـ دا غاطئرئنگ اوستونده غورلوپ، اوستونه مونولیأنـدیگی آیدئلیار. منینسکی ـ ده کجابه یاـ دا کجاوه سؤزونی لاتئن دیلینده شـِیله دوشوندیریأر: آرابالارئنگ یاـ دا دویه لـِرینگ اوستونده اوُرناشدئرئلیان، ایچینده عایال لارئنگ اوُتوریان، ارکـِک لـِرینگ ـ ده یوُلاغـچئلئق ادیأن چادئرئ .
تورکمـِن دیلی نینگ سؤزلوگی ـ ده کجـِبه سؤزونه شـِیله دوشوندیریش بریأر: 1ــ گلین آلنانـدا، گلینی دویأ موندوریپ آلئپ غایدماق اوچین ، یؤریته آغاچـدان یاسالیان اوستی دؤرت طاراپا یاپغئت انجام . 2ــ خالا سالئنیان ناغشئنگ بیر گؤرنوشی . کجـِبأنگ غارئشماق= بیر زادا غاهارئنگ گلمـِک، غانئنگ غئزدئرماق، بولاشماق، چاشماق . بوو سوُنگقئ جومله ـ ده کجـِبه گؤچمه مانئ ـ دا آدامئنگ کلله سینه منگزه دیلیأر. چونکی کجـِبه ـ ده ، کلله ـ ده بیر گؤورأنگ اینگ یوُقارئ باشئندا یرلـِشیأر. هم ـ ده کجـِبه بیر آز اؤنگه گؤرنوشلی بوُلانئ اوچین ، کللأ یاـ دا آدامئنگ غارنئنا منگزه دیلیأن بوُلمالئ . مئثال اوچین ، اؤزبـِک دیلینده اولئ غارنئ بوُلانا کاجاوا قوُرین( کأجأوا قوُرین اوُقالیار) دیییلیأر. بوو مئثال ـ دا کجـِبأنینگ شکیلی بیلـِن باغلانئشئقـلئ . آناتوُلئ ـ دا گپلـِشیک دیلینده ، دوُقماچئلئق ـ دا اولانئلیان، اوستونه یوپ گچیریلیأن چئبئق لاردان یاسالان مأشیریک گؤرنوشلی بیر غورالا کجـِفه دیییلیأر؛ بوـ دا کجـِبأنینگ گؤرنوشی بیلـِن باغلانئشئقـلئ .
بـِیلـِکی تورک دیل لـِرده و گپلـِشیک لـِرده کجـِبه یوُلاغچئ داشاماق اوچین اولانئلیان بوُلساـ دا ، تورکمـِن دیلینده دینگه گلین اوچین اولانئلیار. کجـِبه غادئمئ زامان لاردان بأری یا دویأنینگ اوستونده یاـ دا آت آراباسئ نئنگ اوستونده یرلـِشیأر و گلین اؤزونینگ باغتـلئ گونونده ادیل « حرِکـِت ادیأن تاغت » مانئ سئنداقئ « تاغتئ روُوان ـ دا » اوُتوران یالئ آدام لارا یوُقاردان باقیار. شوُنونگ اوچین کجـِبأنی بـِییک یرده یؤریته غورلان اوُرون، دیییپ دوشونمـِک هم مومکین .
اوُزال بللأپ گچیشیمیز یالئ، تورکمـِنیستانئنگ گونباتارئندا کجـِبأ، کؤجؤبه یاـ دا کؤجـِبه دیییلیأر.کؤجـِبه دویأنینگ اوستونده آغاچـدان و غامئشـدان ، اؤنگه طاراپ بیر آز انگـنگیتـلی اوزایان اساسئنگ اوستونده چادئر گؤرنوشده غورولیار و اوستی پورچوک بیلـِن بزِلـِن آق اؤرتوک بیلـِن اؤرتولیأر. بو اؤرتوگه یلـِن دیییلیأر. کؤجـِبأنینگ آلنئنـدا بیر جانگ آسئلیار. کؤجـِبأنینگ ایچینده بیر پالاسئ یرلأپ، چاغالار اوچین اوُتورئلجاق یر بجـِریلیأر،گلنینگ اوُتوران یری بیر توتئ بیلـِن اؤرتولیأر.
کجـِبه / کؤجـِبه ( کؤجؤبه) باراداقئ شو غئسغا ماغلوماتـدان سوُنگرا اوُنونگ بیر بِـییک یرده یرلـِشـِن داشاما/ کؤچ/گؤچ/ چادئرئ یاـ دا اوُباسئ بوُلانـدئغئنا دوشونمـِک قئن دأل . کؤجؤبه سؤزونینگ فوُنـِتیک غورلوشئنا سرِدسـِک، اوُنونگ کؤچ اوُبا > کؤچوُبا > ( آسسیمیلیاسییا نتیجه سینده) کؤچؤبه > کؤجؤبه گؤرنوشیندأکی پروُسانئنگ دوُوامئندا دؤرأنـلیگینی قابول اتمـِک مومکین . اوُبا سؤزی « کلان، طایپا» یالئ سؤزلـِردِن باشغا چادئر مانئ سئنداـ دا اولانئلیار. چاغاتای لوغاتئندا بو سؤز « کؤچوک خایما » مانئ سئندا دوشوندیریلیأر. نادر شانئنگ مورزه سی محمّـِد مهدی خان استرابادی طاراپئندان یازئلان سنگلاخ آدلئ سؤزلوکـده اوُبا سؤزی شـِیله دوشوندیریلیأر: چؤلده یاشایانـلارئنگ بیر یرده دیکیپ، ایچینده یاشایان چادئرلارئ و گؤچمه مانئ ـ دا آدامـلارئنگ یاشایان یری . تورک دیلینده ـ ده اوُبا سؤزی « گؤچوپ غوُنیان خالقـئنگ بؤلمـِلی چادئرئ » مانئ سئندا اولانئلیار. تورکمـِن دیلی نینگ سؤزلوگینده اوُبا سؤزی « دایخانـچئلئق بیلـِن مشغول لانئلیان ایلاتـلئ یر» دییلیپ دوشوندیریلیأر. آصلئندا اوُبا بیرنأچه چادئردان ( اؤیـدِن ) عئبارات گؤچوپ ـ غوُنوپ یؤرِن خالقئنگ یاشایان یری بوُلمالئ . سوُنگ بو سؤز باشغا ـ باشغا مانئ لاراـ دا ایه بوُلوپ دئر. دیوان اللغات التّرک ـ ده اوُبا سؤزی اوچین « تیره، طایپا » « ایل، قبیله » مانئ سئندا اولانئلیار. مُغول دیلینده اوُباغ یاـ دا اوُبوغ سؤزی « کلان و ماشغالا » دییمـِک . حأضیرکی زامان پارس دیلینده ـ ده اوُبّـه عومومان آیدانئنگـدا، بیر نأچه اؤیـدِن عئبارات تورکمـِن اوُباسئ اوچین اولانئلیان سؤز(معین) . منینسکی نینگ سؤزلوگینده اوُبا « گؤچ اؤوی » دییلیپ دوشوندیریلیپ دیر.
تورکمـِن / تورک سؤزلـِر اوچین ائلایتاـ دا، پارس دیلینه گچـِن تورکی سؤزلـِر اوچین بللی بیر دوزگونی بوُلان یازوو قاداسئ نئنگ بوُلمادئق دؤوورلـِرینده، تورکمـِن / تورک دیلینی بیلمه یأن خطّـاط پارس گؤچوریجی لـِری تورکی سؤزلـِرینگ یازوو قاداسئنئ اؤز یازوو دوزگون لـِری بیلـِن اوتغاشدئرئپ، غارجاشدئرئپ، فوُنـِتیکی تایدان بولاشئقـلئق دؤرِدیپـدیرلـِر. یازووئ اویتگأن بو سؤزلـِر سوُنگرا پارس سؤزی گؤرنوشینده اولانئلیپ ، پارس سؤزی حؤکمونده باشغا دیل لـِره ـ ده گچیپ دیر. کَجا:به سؤزی کؤچ و اوُبا سؤزلـِری نینگ بیرلـِشمـِگیندِن دؤرأن دیر دیییپ حاساب ادسـِک، یالنگئش بوُلماسا گرِک . منینسکی ـ ده کجا:به و کجا:وه سؤزونه لاتین دیلینده دوشوندیریش بریأر. دوشوندیریشـینگ ترجیمه سی شـِیله : آرابانئنگ یاـ دا دویه لـِرینگ اوستونده غورولیان، ایچینده عایال لارئنگ اوُتوریان ، ارکـِک لـِرینگ ـ ده یوُلاغـچئلئق ادیأن اؤرأن راحات بیر چادئرئ . اوُزال هم بلله یشیمیز یالئ ، منینسکی اوُبا ــ گؤچ اؤوی دیییأر. شوُنونگ اوچین گؤچ اؤوی بار بوُلسا، گؤچ > کؤچ اوُباسئ ـ دا بوُلوپ بیلـِر. دییمـِک، کؤچ اوُبا > کؤچوُبا> کؤچؤبه > کؤجؤبه > کؤجـِبه > کجـِبه > کجـِوه بوُلیار.
ـــ « آرابا » سؤزونینگ گلیپ چئقئشئ بارادا نأمه لـِر آیدئپ بیلـِرسینگیز؟
ـــ اوُبا سؤزونینگ آرابا سؤزونینگ ـ ده دؤرِمـِگینه غوُشانت غوُشاندئغئنا ائنانیارئن . اولئ آلمان تورک شناسی گ. دوُاِرفـِر رأسأنـِن ـ ینگ و بِـیلـِکی تورک شناسـلارئنگ برِن ماغلوماتئ اساسئندا آرابا سؤزونینگ اوُروُبا ( اوُروُسا )، اوُراُُبا ( اوُراوا ) و اوُروپا یالئ شکیل لـِری نینگ باردئغئنئ یازیار. مثـِلـِم، چوواش دیلینده آرابا اوُروُپا دیییلیأر . شو مئثال لار اوُرونئنگ دویپ سؤزی بوُلان « بِـییک یر، بِـییک مرتبه لی یر » مانئ سئنداقئ اوُر سؤزی بیلـِن باغلانئشئقـلئ دئر دیییپ حاساب ادیأرین . بوو سؤز اوُرقوُن یاـ دا « بِـرک ، هم ـ ده بِـییک مکان » مانئ سئنداقئ اوُرخوُن > اوُرخون سؤزونده هم بار. بوو سؤزونگ اؤر نوسخاسئ غادئمئ تورکی متن لـِرده « بِـییک لیک، بِـییک و بِـییک یر » یالئ مانئ لاردا اولانئلیار. آرابا، عومومان آیدانئنگـدا، الیب حارفئ بیلـِن بوُلساـ دا، بوو سؤزونگ عاراب الیب ـ بیـیینه ماخصوص /ع/ حارفئ بیلـِن یازئلیان نوسخاسئ ـ دا بار و عرّا:به شکیلینده آیدئلیار. شو سبأبـدِنـِم بو سؤزه عاراب دیلیندِن آلنان سؤز دیییأن لـِرـ ده بار. کلاوسوُن ، عرّابه سؤزونینگ « تیگیرلی کاتاپولتا » مانئ سئنداقئ عارابـچا عرّاده سؤزونینگ اویتگـِشیک لیگه ایه بوُلان گؤرنوشی دیگینی یازیار. منینگ پیکیریمچه ، بو یرده اویتگـِمـِکـدِن کؤپ ایکی سؤزونگ منگزِشـلیگی، باشغاچا آیدانئنگـدا، عرّاده نینگ آرابا یالئ تیگیرلی بوُلماغئ آرابانئ یادا سالیار. بو یاغدای عاراب دیلینده آرابا سؤزونینگ ـ ده عرّاده یالئ /ع/ بیلـِن یازئلماسئنا مومکین چیلیک دؤرِدیپ دیر. عاراب دیلی باشغا دیل لـِردِن سؤز آلاندا اوُلارا عارابچا گؤرنوشی برمـِک اوچین /ع/ حارفئندان پِـیدالانیار. لاتینـچا اکسـِرسیتوس سؤزوندِن آلنان عسکـِر( عسگـِر ) سؤزی ـ ده /ع/ بیلـِن یازئلیار. تورکمـِن /تورکی آیران سـؤزی ـ ده شکیلینده /ع/ بیلـِن یازئلیار.
حسن ارگـِن آرابا سؤزونی بارلاندا، تورک شناسـلارئنگ دوشونجه لـِرینه سالغئـلایار. دوُاِرفـِرـ ده آرابا سؤزونینگ کؤکی بارادا پیکیرلـِرینی بِـیان ادنـده :
الف ـ اوُنونگ تورکـچه بوُلانـلئغئ ، بلکی ـ ده، ارئش سؤزوندِن دؤرأنـلیگینی، /ع/ حارفئ بیلـِن یازئلماغئ نئنگ بیر سأولیک دیگینی .
ب ـ بوو سؤزونگ ، بلکی ـ ده عاراب دیلیندِن آلنان بوُلماغئنئ.
پ ـ عرّاده بیلـِن باغلانئشئقـلئ بوُلوپ بیلجـِک دیگینی.
ت ـ أحتیمال « هارما » شکیلیندأکی یونانی سؤزدِن دؤرأن بوُلماغئ نئنگ هم مومکین دیگینی یازیار. منینگ اؤزوم، آرابا سؤزونینگ اوُر اوُباـ دان دؤرأن دیگینه ائنانیارئن . باشغاچا آیدانئنگـدا، کؤچ اوُبا > کؤجؤبه > کؤجـِبه یاـ دا کجـِبه بوُلشئ یالئ ، اوُر اوُباـ دا آرابا بوُلیار. بِـییک ـ ده غورولان، یوُقاردا یرلـِشـِن اوُبا بوُلیار.
آرابا غادئمـقئ تورکی متن لـِرده قانگـلئ دیییلیأر. حأضیرکی زامان تورک دیلینده فوُنـِتیک اؤزگـِریشینگ نتیجه سینده بو سؤز قاپنی(قاگنی) بوُلوپ دئر، تورکمـِن دیلینده ـ ده فوُنـِتیک هم ـ ده سمانتیک اویتگـِشیک لیک ـلـِردِن سوُنگرا قانگـنگا اؤورولیپ دیر. قانگلئ عثمانـلئ متن لـِرده کؤپ دوشیان سؤز. آناتوُلیاـ دا 14ـ نجی عاصئردا یازئلان « قصـّهء انبیا » آدلئ غوُلیازما کیتابـدا شـِیله سؤزلـِم بار: پس بیر قانگلئ گتیردی لـُِر و یونوسنو اوزِرینه بیندیردی لـِر کیم آلئپ گیده لـِر. ینه بیر 15ـ نجی عاصئر غوُلیازما کیتابـدا شـِیله یازئلئپ دئر: قانگلئ چؤکیجـِک یوُل گؤستـِرِن چوُق اوُلار« آرابا چؤکـِنده یوُل گؤرکـِزِن کؤپ بوُلار» . « تاریخ آل سلجوق ترجیمه سی » آدلئ غوُلیازما اثـِرده شـِیله بیر سطیر بار: قانگلئ لار اوزِرینده کؤشک لـِر دوزِتتی لـِر. ائنها، بو مئثالـدا غارالدئلئپ یازئلان سؤزلـِر کؤچ اوُبا > کؤجؤبه و اوُر اوُبا > آرابا سؤزلـِرینده بِـییک یرلـِرده غورلان، حوُرماتا لایئق بیر مکان حاساب ادیلـِن اوُبا آدئنئ دوشوندیریأر. چونکی قانگلئ لار اوزِرینده غورلان کؤشک لـِر حایوان لار یاـ دا آرابالارئنگ اوستونده ، بِـییک بیر یردأکی اوُبانئ ، باشغاچا آیدانئنگـدا، بِـییک اوُرونـدا غورلان ، حوُرماتا لایئق بیر مکان حاساب ادیلیأن اوُر اوُبانئ یاـ دا کؤچ اوُبانئ یادا سالیار.
...................................( دوُوامئ بار )